بخش کشاورزی نقش مهمی در صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور داشته بطوریکه سهم 14 درصدی طی پنج سال منتهی به 1400 را به خود اختصاص داده است اما در سال‌های اخیر این ارزآوری با چالش‌ها و مشکلات متعددی همراه بوده که بیم‌ها و امیدهایی را به همراه داشته است. بررسی روند متغیرها و عوامل اثرگذار بر صادرات محصولات کشاورزی کمک به درک موضوع و ارائه راهکارخواهد نمود. در این گزارش ضمن ارزیابی یک دهه صادرات محصولات کشاورزی، وضعیت صادرات محصولات کشاورزی بررسی شده است. بررسی تجارت محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از 7.3 میلیون تن سال 1390 تا 5.8 میلیون تن سال 1400، افزایش یافته در حالیکه ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از 8.5 میلیارد دلار سال 1390 به 3.5 میلیارد دلار در سال 1400 کاهش یافته است. مقایسه نرخ رشد سالانه مقدار و ارزش صادرات نشان می‌دهد که نرخ رشد سالانه مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی 6.8 درصد و نرخ رشد سالانه ارزش صادرات منفی 8.0 درصد است که نشان از افت قیمت واحد صادراتی دارد. در سال 1390 هر واحد محصول کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش 54.1 دلار بر کیلوگرم صادر می‌شده که این عدد در سال 1400 به 62.0 دلار بر کیلوگرم تنزل پیدا کرده است. به عبارتی منابع ارزشمند داخلی (آب و خاک و انرژی و …) با قیمت‌های رو به افول به فروش رسیده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که از نظر مقداری زیربخش زراعت بیشترین مقدار صادرات را به خود اختصاص داده است. مقدار صادرات محصولات زراعی از 4.1 میلیون سال 1390، به 6.3 میلیون تن در سال 1400 رسیده است که با نرخ رشد سالانه 8.9 درصدی مواجه بوده است. از بعد ارزش صادرات نیز بخش زراعت با رشد سالانه 7.1 درصدی از 703 میلیون دلار سال 1390 به 836 میلیون دلار سال 1400 رسیده است.

بررسی قاره‌ای مقاصد صادراتی نشان می‌دهد که سهم صادرات به کشورهای آسیایی در طی دو دهه اخیر افزایش‌یافته است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در سال 1380، کشورهای اروپایی سهم 41 درصدی از صادرات محصولات کشاورزی ایران را داشته‌اند که به‌مرورزمان از این سهم کاسته شده و به 19 درصد در سال 1399 رسیده است و در مقابل سهم قاره آسیا از 56 درصد سال 1380 به 80 درصد در سال 1399 رسیده است. نکته قابل‌توجه محدود شدن صادرات محصولات کشاورزی به دو کشور عراق و افغانستان است به‌طوری‌که سهم عراق و افغانستان از ارزش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه از 29 درصد سال 1380 تا 77 درصد سال 1399 افزایش‌یافته است. در کل صادرات محصولات کشاورزی نیز، ارزش صادرات محصولات کشاورزی به عراق و افغانستان از 5 درصد سال 1380 به 40 درصد سال 1399 رسیده است، به عبارتی حدود نیمی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشور به دو کشور عراق و افغانستان اختصاص پیدا می‌کند.

بررسی آب مجازی محصولات عمده صادراتی نشان می‌دهد که طی سال‌های 1390 الی 1398، صادرات پسته بالاترین آب مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده است بطوریکه مقدار آب مجازی صادرات پسته از 1521 میلیون مترمکعب سال 1390 به 1207 میلیون مترمکعب در سال 1398 رسیده است و بطور متوسط طی 9 سال اخیر، پسته سالانه 1382 میلیون مترمکعب آب مجازی از کشور خارج نموده است.